“Ты збаўлены?” – Такое пытанне лёгка раздражняе, бо мае наўвазе просты адказ: так ці не. Але многія з нас адказаць адназначна –станоўча ці адмоўна – не змаглі б. Таму, хто запытаўся, такая няпэўнасць выглядае верным знакам таго, што сапраўдны адказ – не. Каталікам у прынцыпе складана разважаць пра збаўленне, калі пытанне пра яго зводзіцца да магчымасці адказаць толькі так або не, бо каталіцкае разуменне збаўлення, вытканае Хрыстом, сутнасна звязана з прыналежнасцю да Царквы, хоць і не атаесамляецца толькі з ёй. Таму каталікам было б някепска аднайсці наноў смеласць і здольнасць гаварыць упэнена пра збаўленне.
Праблема з пытаннем пра “збаўленасць” некага як неаспрэчную дадзенасць заключаецца ў тым, што яно прымушае нас казаць пра нашую гісторыю як пра завершаную, без далейшага працягу. Калі мы кажам: “Так, я збаўлены,” – то няма ‘рэшты гісторыі’. Гэта значыць, што пасля станоўчага “так – збаўлены” наша жыцьцё нібы тая п’еса, дзе развязка відавочная ўжо ў першым акце, а ўсё астатняе – неістотны баласт. І, канешне, мы тады не маем сюжэтнай лініі, якой трэба трымацца, разблытваць старанна і ўважліва, ці – са страхам і трапятаннем, – цягам усяго нашага жыцця.
Думаю, аднак, што ўваскрасенне Хрыста дазваляе нам пабачыць іншую няскончаную гісторыю і пачаць стваральную лепку таго, кім мы павінны стаць. Гэта гісторыя з ненапісаным фіналам, чыё завярэнне мы не можам і не павінны спрабаваць прадвызначыць.
Брак разумення
Незадоўга перад смерцю Ісус дыскутаваў з некалькімі садукеямі пра ўваскрасенне, у якое тыя не верылі. Яны задалі яму пытанне пра сямёх братоў, якія памерлі адзін за адным і, адпаведна з законам Левірату, перадавалі адзін другому жонку першага, нібы тая была б патрыманым самаходам. “Чыёй жонкай яна будзе пасьля ўваскрасення?” – пытанне больш змястоўнае, чым можа падацца адразу, бо сваё веданне Бога садукеі грунтавалі выключна на першых пяцёх кнігах Бібліі, напісаных, паводле садукеяў, Майсеем. Калі было б уваскрасенне, то Бог напэўна сказаў бы пра яго Майсею, свайму даверанаму сябру. Але Майсей нічога не казаў пра ўваскрасенне, затое абвясціў Левірат. Гэты закон дазваляў братам замяшчаць свайго памерлага брата дзеля нараджэння патомства, калі той не пакінуў пасля сябе дзіця. Гэта – вымоўнае сведчанне ментальнасці, паводле якой бясконцасць жыцця смяротнага стварэння заключаецца ў яго нашчадках.
Ісус катэгарычна адмаўляецца адказваць на пытанне садукеяў. “Ці не таму вы памыляецеся, што не ведаеце пісанняў, ані сілы Божай? – Рытарычна запытваецца і напрыканцы зноў ім кажа, – вы моцна памыляецеся.” Ён цытуе Пяцікніжжа, каб паказаць, што Бог абсалютна жывы, без ценю смерці, а, значыць, і тыя, хто жывыя ў Богу – нават калі памерлі, як Абрагам, Ісаак і Якуб былі ўжо памерлыя ў часы Майсея, – маюць жыццё ў Ім. Больш за тое: бясконца-стваральная сіла Бога не патрабуе чалавечай рэпрадукцыі, каб падтрымліваць нас у існаванні, бо Бог здольны ствараць бясконца разнастайных людзей – гэтак жа, як Ён стварае анёлаў, кожнага свайго роду, якія не нараджаюць іншых. Адказваючы садукеям, Ісус сцвярджае, што памылковасць іх мыслення вынікае з недастатковага, з павярхоўнага разумення Бога. Яны “памыляюцца”, бо недастаткова спазналі Бога як невычарпальную крыніцу бясконцага жыцця.
Можна ўявіць сабе захопленасць вучняў Ісуса перамогай настаўніка над садукеямі – уплывовай групай пры ўладзе. Было б шкада, аднак, калі б мы спыніліся на гэтым месцы і тым самым звялі дыскусію аб разуменні Бога толькі да прыняцця таго ці іншага боку, трапляючы ў пастку памылковага ad hominem разважання. Адказ Ісуса – хутчэй сцвярджэнне таго, што не толькі садукеі, але ўсе мы моцна памыляемся, што ўсе мы павярхоўна разумеем бязмерную жыццядайнасць Бога. Нам усім уласціва бачыць Яго як Бога, скутага абставінамі нашага быцця на зямлі і пранізанага наскрозь смерцю.
Спрэчка Ісуса з садукеямі адбылася незадоўга да Яго ўкрыжавання і яе зафіксавалі ўсе тры сінаптычныя Евангеллі. Яна – важнае сведчанне таго, як Ісус разумеў Бога перад сваёй сьмерцю. Бог для Яго цалкам па-за сьмерцю, абсалютна па-за ўсімі працятымі сьмерцю элемэнтамі чалавечага жыцьця. Евангелле ад Яна, асабліва ў 14-17 раздзелах, паказвае, што галоўнай мэтай усяго, што рабіў Ісус, было менавіта стварыць веру ў несмяротную і выключна любячую прыроду Бога. Адзіным спосабам стварыць такую веру, стварыць магчымасць, каб іншыя маглі ўбачыць у Богу таго, хто цалкам па-за абсягам смерці, было дазволіць быць забітым людзьмі, якімі кіруе гвалт. Такі стваральны акт мог быць задуманы і здзейснены тым, хто сам ведаў, што Божая жыццядайнасць і любоў непадначалены смерці, і што для таго, каго любіць Бог, смерць не з’яўляецца завяршэннем усяго. Ісус мог ахвяраваць жыццём, хоць і не быў зачараваны смерцю; Ён не ўцякаў ад яе, але і не быў палонены мазахісцкім жаданнем самамучаніцтва. Пра гэта сведчыць Евангеліст Ян, калі ў вусны Хрыста ўкладае фразу “Я іду да свайго Айца” як сінонім да “Я іду памерці”.
Новая форма быць чалавекам
Ведаць і разумець Бога як ведаў і разумеў Яго Ісус – гэта шлях да новай формы быцця чалавекам, калі смяротнае стварэнне становіцца здольным жыць без і па-за страхам смерці і такім чынам знаходзіць вызваленне да стваральнага і справядлівага існавання. Таму Ісус рыхтаваў сваіх вучняў следаваць таму, што ў Ім стала рэчаіснасцю. Вучняў, якія маглі б зразумець, што Бог не мае ніякага дачынення да чалавечага гвалту і смерці; якія маглі б пачаць ствараць пачатак альтэрнатыўнай чалавечай культуры, свабоднай ад элементаў смерці. Безумоўна, Ён не мог выбраць нейкіх незвычайных людзей, адрозных ад нас – чыё ўяўленне палонена смерцю, скіравана ў нішто, якія выбіраюць несправядлівасць, калі справядлівасць нясе з сабой рызыку смерці. Ён не мог спяшацца з гэтымі людзьмі – такімі ж самымі, як усе мы, – хто не разумеў сутнасці Яго намаганняў: як людзі, зняволеныя смерцю, могуць прыняць і следаваць ідэі, галоўны прынцып якой – неканчатковасць смерці? Вучням, якія радаваліся перамозе Ісуса над садукеямі, наўрад ці менш бракавала разумення Божай любячай жыццядайнасці, чым пераможаным садукеям.
Ісус ведаў гэта вельмі добра. Ён разумеў, што толькі пасля Яго смерці, з Яго вяртаннем ва ўваскрасенні і спасланнем Святога Духа ўяўленне вучняў пераменіцца настолькі, што яны здолеюць пабачыць намеры свайго настаўніка. Настолькі, наколькі гэта ўяўленне будзе пераменена, яны здолеюць стваральна імітаваць Яго самаадданне, чаму скандал смерці ўжо не будзе перашкодай.
Велізарны культурны зрух
У гэтым кантэксце можна зразумець, што мы святкуем, калі святкуем Уваскрасенне. Вяртанне Ісуса да сваіх вучняў было пачаткам велізарнага культурнага зруху, які адначасова нарадзіў цалкам новае разуменне Бога і цалкам новае разуменне чалавека. Апосталы пачалі разумець, што Бог не мае ніякага дачынення да чалавечага гвалту або да сацыяльнага парадку, заснаванага на людзкім гвалце. Хутчэй, Бог знаходзіцца настолькі абсалютна па-за гэтым парадкам, што Ён здольны перамяніць яго знутры, стаўшы ахвярай тыповага акту людзкога гвалту – лінчавання, салідарнасці ўсіх супраць найбольш вінаватага і стваральніка праблемаў, – ператварыўшы гэта ў сведчанне, у адкрыццё, кім Бог насамрэч ёсць. Ён – не арганізуючы прынцып людзкога ладу, не прынц гэтага свету, але абсалютна дабрадзейны стваральнік вызвалення ад парадку гэтага свету. Ён – дабраахвотная ахвяра, якая прабачае сваім пераследвальнікам і тым самым стварае магчымасць для фармавання безахвярнага соцыюму. Божая дабрыня нам адкрытая не як прыняцце Богам нейкага аднаго людзкога ахвярапрынашэння, каб прыхаваць наш гвалт, а як перамяненне знутры ўсяго нашага ілжывага парадку, які трымаецца на ахвярах, – аддаўшы нам сябе як ахвяру, каб мы больш ніколі не мелі патрэбы ствараць наш лад на ахвярапрынашэнні.
Адначасна з такім разуменнем Бога з’явілася цалкам новае і надзвычай радыкальнае і страшнае ўсведамленне таго, хто мы такія. Мы – стварэнні, чый сацыяльны лад грунтуецца на скажоным смерцю жаданні бяспекі за кошт ахвяраваў. Царква гэта назвала “першародным грахом”. Калі мы асацыюем гэту дактрыну выключна з гісторыяй Адама і Евы, мы ігнаруем апостальскае сведчанне. Апосталы пачалі разумець сутнасць чалавека, які блытае несмяротнасць Бога са смяротнасцю чалавека і, такім чынам, робіць Бога вязнем нашага гвалту – гвалту не толькі Адама, але і Каіна, і Вавілона. Апостал Павел кажа нам пра жаданне Адама, скажонае і прагнае смерці. Апостал Ян паказвае, што мы, няздольныя пабачыць Бога, якім Ён насамрэч ёсць, становімся наступнікамі Каіна, чыё зайздроснае жаданне, дадзенае яму бацькам маны і забойцам ад пачатку, прывяло яго да забойства брата і, такім чынам, запачаткавала тое, што Аўгустын назваў “зямным горадам”. Лука, калі гаворыць пра Пяцідзясятніцу, паказвае нам пачаткі новай універсальнай чалавечай культуры як пераадоленне Вавілона – раўнівай чалавечай патрэбы абапіраць сваю тоеснасць на супрацьпастаўленні іншаму, што заўсёды вядзе да гвалтоўных падзелаў.
Першародны грэх
Разуменне таго, кім чалавек насамрэч з’яўляецца, не прыйшло як нейкага кшталту абвінавачанне чалавеку, каб стварыць у ім пачуццё віны. Якраз наадварот. Такое разуменне нараджаецца, калі становіцца магчымым пакінуць стары стан і пачаць пераўтварэнне ў цалкам іншы кшталт чалавека – не кіраванага смерцю і ягонай сацыяльнай дынамікай. Уваскрасенне Ісуса не было абвінавачаннем, але рэалізацыяй стваральнага чалавечага прабачэння, якое робіць магчымым пакінуць той шлях быцця чалавекам, каторы можа быць зразуметы толькі ўжо на шляху з яго. Дактрына аб першародным граху – гэта развітальны позірк на неабавязковы характар таго, чым мы перастаем быць.
Дактрына аб першародным граху – зусім не дзіўна закручаная царкоўная загадка. Хутчэй, гэта бачанне суцэльнай падначаленасці чалавека ўладзе смерці – бачанне, якое цалкам вынікае з уваскрасення Ісуса. Гэта, я б сказаў, неабходны сродак, каб пачаць разумець, што Хрыстом дадзенае збаўленне азначае, бо гэта дактрына – пра тое, што ўсе мы, дакладна як садукеі, моцна памыляемся, бо нашае ўяўленне і ўспрыняцце сфармаваны структурамі гвалту, якія нараджаюцца з патрэбы бяспекі, якая трымаецца на смерці. Але гэта таксама дактрына пра тое, што мы зусім не абавязаны быць такімі.
Яна вяртае нас да раней прыгаданай гісторыі нашага збаўленне, якую мы маглі б расказаць. Спрадвеку існавала шмат гісторый, скампіляваных і прыдуманых, дзе ключавым момантам былі адносіны да іншых. Гэта маглі быць аповеды пра перамогу над ворагамі, пра неразумнасць і негуманнасць іншаземцаў і гуманнасць свайго народа. Усе такія гісторыі маюць адно заканчэнне – смерць. I не проста смерцю яны заканчваюцца: такога кшталту гісторыі – пра герояў ці ахвяраў – літаральна набрыняныя смерцю. Яны заўсёды або пра тое, што нехта прыносіць смерць, каб застацца жыць, або пра тое, што нехта знішчаны некім, каб іншыя мелі жыццё.
Калі мы кажам пра збаўленне, мы не расказваем гісторыю з заканчэннем. Мы гаворым пра нешта немагчымае ўявіць, пра несканчальную гісторыю. Гэта тое, што ўваскрасенне Хрыста зрабіла магчымым: пачаць ствараць сапраўдныя чалавечыя гісторыі, натхнёныя і ўзрошчаныя ўяўленнем, скіраваным да несмяротнасці і жыватворнасці Бога, якія могуць адрабіць манатонную людскую гісторыю, сфармаваную сквапным жаданнем і забойчай нецярпімасцю. Гэта значыць, што нам дадзены сродак распазнаць наш саўдзел у старой гісторыі, пабачыць, як мы рыпліва гучалі нібы зацёртая плытка, і пачаць выкоўваць новую гісторыю – стваральна імітуючы гісторыю Ісуса.
Увесь сэнс гэтай гісторыі ў тым, што яна дадзена нам не як ужо завершаная, але як нешта, што павінна быць створана. I мы не пакінуты з пустымі рукамі, без прыдатных знакаў, намёкаў, інтэлігентных правіл – усяго, што мы называем Царквой. Калі Ісус сказаў: “Рабеце гэта на ўспамін аба Мне,” – Ён не толькі ўстанавіў Еўхарыстыю, як падаюць сінаптычныя Евангеллі, але Ён прывёў да быцця гнуткую парадыгму стваральнага дзеяння, бо прыказанне: “Любеце адзін аднаго, як Я палюбіў вас. Ніхто не мае любові большае за тую, калі хто аддасць душу сваю за сяброў сваіх. Вы сябры Мае, калі спаўняеце тое, што я загадваю вам,” – па-сутнасці тое ж самае, што і “рабеце гэта на ўспамін аба Мне”. Іншымі словамі, гэта значыць: дазволь сваім стваральным уяўленням быць узрошчанымі на прыкладзе, які Я даю табе і які робіць магчымым веру ў абсалютную жывасць Бога, каб ты мог рабіць тое, што Я раблю. Ты будзеш здольным ствараць гісторыю перамянення знутры таго парадку, на якім гэты свет будуе сваё адзінства: ты будзеш знаходзіць і далучаць свой голас да тых, каго гэты свет адкідае, а калі неабходна, зможаш стаць самаадданам ахвярапрынашэннем гэтага парадку. Ты здолееш так рабіць, бо, у адрозненне ад мысляроў гэтага часу, ты будзеш разумець, што дадзены парадак – зусім не абавязковы. Таму, насуперак смерці, ты зможаш шчодра і безінтарэсоўна ствараць.
Дэканструкцыя
Гісторыя, якая нам дадзена і якая не мае канца – гісторыя збаўлення, – складаецца, па-сутнасці, з велізарнага мноства гісторыяў. Усе яны пачынаюцца аднолькава: разбурэннем знутры манатоннага аповеду пра тое, якім чынам наш свет мацуе сваю бяспеку і трываласць за кошт ахвяраў. Для ўсіх нас яго пачатак знаходзіцца ў новай гісторыі прызнання свайго ўдзелу ў “памылцы”, прызнанні свайго быцця як усе, а потым – вандроўкі самымі рознымі сцежкамі ладзіць вясельны банкет Ягняці. Той банкет, на які, паводле евангеліста Мацвея, мы ўсе – добрыя і кепскія, – запрошаны прыйсці такімі, якія мы ёсць. Важна, каб мы ўсведамлялі, што падзея, на якую мы шчыра і бескарысліва запрошаны, – гэта вясельны банкет. Таму з радасцю трэба прыняць дармовы вясельны строй і не клапаціцца і хвалявацца, ці варты мы таго. Бо іншае б азначала, што мы думаем так, нібы нас паклікалі на суд, які здзяйсняе той, хто недалюблівае нас, а не той, каму мы падабаемся. Чалавек, прагнаны са свята, – гэта засяроджаны на сабе і заклапочаны нагодай, на якую яго паклікалі, агаломшаны скандалам самога сябе.
Таму галоўная гісторыя, якую мы пакліканы апавядаць у самых розных формах, – гэта гісторыя таго, як мы перасталі быць гвалтоўнымі ахвяразабойцамі Ягняці і, замест таго, пачалі ствараць дробныя, ледзь бачныя або істотныя знакі жыцця Ягняці, намёкі Божага клопату і любові да тых, кім пагарджаюць, каго пазбаўляюць быцця, хто ў вачах свету не варты нічога. Па-сутнасці, мы толькі тады свабодныя рызыкнуць удзельнічаць у гэтым праекце гісторыі без смерці, калі мы ў першую чаргу дастаткова свабодныя ад самазасяроджанасці на тым, добрыя мы ці не. Бо мы спадзяемся на безінтарэсоўную шчодрасць Таго, хто заклапочаны не тым, што мы ўчынілі, а тым, кім мы можам – і нам дадзена – стаць. Мы можам стаць свабоднымі любіць тое, што марнасць гэтага свету (яна выглядае як здаровы сэнс, разважнасць і моцныя доказы) абвяшчае неістотным толькі калі мы згаджаемся стаць такімі ж няўпэўненымі і ўразлівымі, як і тыя, каго мы вучымся любіць і ім служыць.
Ты збаўлены? Адзіны рэальны адказ на такое пытанне – не адказваць нічога, не спусташаць багацце апошняга суду, калі будзе бачна дзівосная разнастайнасць вясельнага банкету Ягняці. I мы нават можам здзівіцца, калі распазнаем у дробных дэкарацыях нешта зробленае ўласнымі рукамі. Іншымі словамі, мы можам дазволіць сабе быць уцягнутымі ў гэту дзіўную, перавернутую гісторыю, якая пачынаецца з разумення таго, што мы памыляліся, і якая старанна выкарыстоўвае здарэнні, знакі і прыклады, каб узгадоўваць стваральнае ўяўленне. Гісторыя нашага актыўнага ўдзелу ў перамяненні манатоннай гісторыі гэтага свету пачалася смерцю і ўваскрасеннем Ісуса. Гэта гісторыя – тое, што мы называем Царквой, і па гэтай прычыне збаўленне сутнасна звязана з Царквой, ейнымі тэкстамі і таінствамі. Гэта – ашаламляльная гісторыя, якую мы часта ўспрымаем лёгкадумна, бо так слаба ўяўляем сабе, што можа значыць стваральна выкоўваць гісторыю, якая не мае канца.
© James Alison. Англійскі тэкст быў апублікаваны ў 1999 г. у часопісе Priests and People (цяпер – The Pastoral Review), Лондан. Пераклад на беларускую Ігара Іванова.